Karczoch zwyczajny – właściwości, zastosowanie i przeciwwskazania

Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus), uważany za jedno z najstarszych warzyw świata, już od ponad 2000 lat jest stosowany jako roślina jadalna i lecznicza. Uprawiany głównie w basenie Morza Śródziemnego coraz częściej pojawia się w diecie Polaków. Jadalną częścią tej byliny z rodziny astrowatych jest nierozwinięty pąk kwiatowy, a najwięcej substancji aktywnych biologicznie znajduje się w wyciągach z liści karczocha. Dlaczego warto wprowadzić to wyjątkowe warzywo do swojej diety?
Co zawiera karczoch?
Już w XX wieku wyodrębniono z karczocha zwyczajnego wiele związków czynnych, takich jak cynaryna, która działa żółciotwórczo i żółciopędnie, przeciwdziała stłuszczeniu wątroby oraz pobudza jej regenerację, a także kwas chlorogenowy, który wykazuje działanie przeciwutleniające. Oprócz tego w karczochu znajdziemy również kwas kawowy, kwas chinowy, trójterpeny, flawonoidy, sterole, inulinę, garbniki, witaminy A, C i z grupy B oraz minerały, takie jak potas, wapń, żelazo, magnez, mangan i cynk. Surowcem zielarskim karczocha są świeże lub suszone liście, z których otrzymuje się wyciąg. Ważne jest, by liście zbierać przed rozwojem kwiatów, gdyż w okresie wykształcania pędów kwiatostanowych zmniejsza się zawartość kwasu chlorogenowego.
W 100 g surowego karczocha znajdziemy się ok. 3 g białka, 0,2 g tłuszczu i 11 g węglowodanów. Jest to warzywo niskokaloryczne – w 100 g świeżego karczocha znajduje się zaledwie 57 kcal. Warto więc włączyć tę roślinę do swojej diety jako urozmaicenie posiłków lub alternatywę dla kapusty czy kalafiora.
Właściwości karczocha zwyczajnego
W starożytności karczoch był stosowany jako lek moczopędny, a w średniowieczu był znany ze swoich właściwości żółciopędnych, moczopędnych, napotnych i pobudzających apetyt oraz używany w leczeniu chorób serca i zapalenia stawów. W 1716 roku benedyktyński zakonnik Aleksander Nicolas za pomocą liści karczocha leczył żółtaczkę, a w XIX wieku roślinę tę stosowano w leczeniu schorzeń wątroby, zapalenia stawów i układu trawiennego.
Najbardziej znany i najszerzej badany jest wpływ karczocha zwyczajnego na przewód pokarmowy, wątrobę i drogi żółciowe:
- wykazuje działanie żółciotwórcze i żółciopędnie,
- wspiera leczenie przypadłości, takich jak kamicze zapalenie pęcherzyka żółciowego, dyskinezy dróg żółciowych czy stany po cholecystektomii,
- poprawia trawienie i wykazuje działanie regulujące stolec (przeczyszczające),
- działa regenerująco na wątrobę i może być stosowany pomocniczo w wyrównanej marskości wątroby, zapaleniu wątroby, toksycznym uszkodzeniu wątroby i alkoholowym stłuszczeniu wątroby.
Karczoch zwyczajny ma również korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy:
- obniża poziom cholesterolu i trójglicerydów we krwi,
- zapobiega lub wspiera leczenie miażdżycy i chorób naczyń wieńcowych serca,
- zapobiega agregacji płytek krwi.
Wyciąg z karczocha zwyczajnego wykazuje też działanie przeciwutleniające, dlatego prowadzone są badania na temat zastosowania ekstraktu w leczeniu nowotworów, zakażeń wirusowych (w tym HIV) oraz cukrzycy typu 2.
Zastosowanie karczocha zwyczajnego
Karczoch zwyczajny znajduje zastosowanie zarówno w lecznictwie, jak i w kuchni. Jedyną jadalną częścią tej rośliny jest tzw. serce, czyli mięsiste dno nierozwiniętego kwiatostanu i zmięśniałe nasady liści okrywy koszyczka. Roślinne polifenole są ważnym źródłem antyoksydantów w diecie, a karczoch zawiera dużą ilość tych cennych składników – w 100 g surowego karczocha znajduje się ok. 96 mg związków fenolowych, a w 100 g warzywa ugotowanego aż 130 mg. Podczas gotowania dochodzi bowiem do rozluźnienia tkanek karczocha, co zwiększa dostępność związków biologicznie czynnych.
Jak serwować karczocha? Można go na przykład spożywać z dodatkiem oliwy z oliwek czy stosować jako dodatek do makaronów, pizzy i innych dań kuchni śródziemnomorskiej.
W lecznictwie stosuje się przede wszystkim wyciąg z liści karczocha, np. suplement diety w postaci wygodnych do spożycia kapsułek. Takie preparaty są polecane osobom, które chcą wspomóc prawidłową pracę wątroby i układu trawiennego.
Karczoch zwyczajny – przeciwwskazania
Wyciąg z liści karczocha jest dobrze tolerowany, lecz niekiedy może wystąpić nietolerancja objawiająca się nudnościami, wymiotami lub odbijaniem treścią pokarmową o słodkim smaku. U osób nadwrażliwych na rośliny z rodziny astrowatych może wystąpić gwałtowna reakcja uczuleniowa oraz nasilenie odczynów skórnych związanych z ekspozycją na promieniowanie UV. Ze względu na brak badań wyciąg z karczocha zwyczajnego nie powinien być stosowany u dzieci poniżej 14. roku życia. W kuchni należy pamiętać o tym, by nie przechowywać ugotowanych karczochów dłużej niż 24 godziny – po tym czasie pojawia się szkodliwa pleśń (Bremia lactucae). Nie zaleca się również stosowania wyciągu z karczocha przez kobiety w ciąży.